Poucas vilas poden presumir de ter unha partida de nacemento. Pontedeume tena, o que restou moita incerteza aos primeiros pasos da vila. En efecto, en 1270 sae da cancillería do rei Alfonso X un documento polo que se funda pobóaa da Ponche de Eume, xunto a unha ponte de madeira que era paso obrigado nas comunicacións terrestres norte-sur.
O documento, para mellor poboar e manter a terra en xustiza, fora pedido por unha trintena de freguesías de xurisdición real (desde a ría de Ferrol ás inmediacións de Betanzos), a cuxos futuros habitantes, que poderían vir ter casa na nova Poboa, concedíaselle o foro de Benavente, pesca libre, mercado mensual e excepción dalgúns imposto excepto martiniega e moeda.
É evidente que a monarquía, que ata o de agora se apoiou nos mosteiros, apostaba por vilas capaces de gobernar alfoces e de servir de contención a unha insaciable nobreza comarcal que coas encomendas pretendía facerse co control das xurisdicións monástica.
Unha medieval
É así como vila Pontedeume é unha vila medieval e como dita idade ten tanta proxección no presente. Foi fundada ex novo cun trazado en cuadrícula de catorce mazás, con muralla de sete torres e tres portas. Entre a ría de Ares e o monte Breamo, con pouco espazo para estenderse, cun porto de pouco calado, o lugar da fundación hipotecou o seu futuro, aínda que a vila cumpriu con fartura a súa función e se desvivió por manter practicable unha ponte que Fernán Pérez ou Bo substituíu por outro de cantería e arcos góticos. A muralla, ríxido corpiño, despareció progresivamente, sendo o arco de Maldonado, demolido en 1903, un dos seus últimos vestixios. Pero o trazado medieval, coas súas mazás e prazas, co torreón nunha delas, mantívose ata os nosos días configurándose como un legado material dun valor histórico incalculable.
A vila foi dona do seu destino durante 100 anos. En 1370 as necesidades da monarquía eran outras e Pontedeume caeu en mans da casa de Andrade, nas que se mantivo ata a aparición dos actuais concellos. Foi unha longa etapa de luces e de sombras: entre as luces, o labor edilicia da casa de Andrade: na nosa comarca, Montefaro, o castelo de Andrade, o Torreón, o convento de Agostiños ou a capela maior da igrexa de Santiago de Pontedeume; entre as sombras, dúas guerra irmandiñas que nos deixan o recordo romántico dunha vila que se revelou contra a inxustiza.
Conmemoración de 750 aniversario da fundación
En 1970 a vila celebrou o VII aniversario da súa fundación. Esperar 100 a outra celebración quizá fose excesivo. Por iso parece razoable celebrar o 750 aniversario que se cumpre neste ano de 2020. Con tal motivo, do 28 de agosto ao 4 de novembro, na Casa da Cultura, terá lugar unha exposición titulada 750 anos construíndo a historia de Pontedeume, na que se aúnan os documentos máis importantes da historia da vila, os historiadores que os utilizaron e as obras que escribiron. En total son 16 espazos temáticos e uns 30 paneis que integran a reprodución de 61 documentos, 5 deles epigráficos e 22 orixinais, e máis de 100 imaxes entre planos, mapas, debuxos e fotografías.
Os documentos proceden de 14 arquivos de toda España, integramente transcritos no libro da exposición, tendo especial relevancia a revisión da transcrición dos privilexios reais ou a completa transcrición das ordenanzas de 1622. Organiza a Exposición o Concello de Pontedeume e son comisarios, ademais do que escribe estas liñas, Adrián Ares Legaspi e Juan Coira Pociña, dous mozos e brillantes doutores chamados a facer grandes achegas á historia da vila.
Nos espazos da exposición faise un percorrido pola historia de Pontedeume, abarcando desde a súa fundación nos primeiros tempos dos mosteiros, aos historiadores da primeira metade do século XX, pasando polo mecenado dos Andrade, as revoltas irmandiñas, as transformacións morfolóxicas ou determinados aspectos da actividade económica da vila, o Camiño Inglés ou o papel das mulleres de Pontedeume.
Imposible nunha exposición destas caracteriza abarca todos os aspectos. Por iso, como colofón da Exposición, realizaranse unha serie de xornadas onde distintos historiadores locais expoñerán temas non tratados na exposición, referentes, por exemplo, á etnografía, a paleografía, a arqueoloxía ou a demografía en relación coas epidemias.
Digamos, para rematar, que con motivo da conmemoración, tamén patrocinado polo Concello de Pontedeume, editouse un libro titulado Artistas dá Comarca Eumesa (séculos XV- XIX), cuxos autores son Lucía Costas, Carlina Macedo e Herique Sanfiz. Este libro está en consonancia co espazo 13 A actividade económica: canteiros e curtidores, e aparece exposto con outros libros que desde a Historia de Pontedeume de Antonio Couceiro Freijomil achegaron o seu gran de area a unha historia que , non podía ser doutra maneira, constrúen e reconstrúen moitos historiadores con materiais moi diversos.
