Oímos mencionar a palabra escravitude e vénnos á mente os escravos sureños de América do Norte que tantas veces vimos no cinema, en famosas series de televisión ou na literatura. Calquera alumno de ESO sabe que a civilización grega, berce do pensamento racional, da democracia e da beleza na arte cimentouse en porcentaxes escandalosas de escravos por cada cen habitantes; e o mesmo sucedeu coa Roma antiga, onde as revoltas esclavistas puxeron en xaque ao Imperio e o fin das conquistas e a consecuente diminución de escravos considérase causa da crise do Imperio Romano de Occidente.
A escravitude, á que se chegaba por prisión de guerra, débedas e nacemento, sobreviviu ao Imperio Romano, sendo substituída na Europa feudal pola servidume nas súas máis diversas variantes. Os Reis Católicos suprimiron a servidume, pero, nas terras americanas, puxeron as bases de encoméndaa, algo parecido á servidume, combatida con afán por Bartolomeu das Casas.
É certo que o cristianismo tivo moito que ver na desaparición da escravitude como alicerce das economías medievais, pero non sen trampas, porque, rapidamente, tendeuse a considerar ao individuo de cor como un ser espiritualmente inferior aos ollos de Deus. E é sabido, tras os últimos estudos, como, na católica España, a burguesía de comerciantes e industriais enriqueceuse ás súas anchas comerciando con escravos en ultramar, nada menos que ata a súa abolición en 1886.
Pero a realidade é moito máis complexa e a simplicidade na Historia pode levar á terxiversación da verdade. As anteriores liñas, coas que sintetizamos miles de anos de escravitude, é coma se describísemos a topografía da Terra cun potente telescopio desde a Lúa; así que collamos o microscopio e falemos do que os alumnos de ESO nunca se atoparon nos libros de texto.
Escravos en Pontedeume
Alonso de Noguerido era un católico de prol. Rexedor de Pontedeume, pertencente a unha elite acomodada, funda unha capela na igrexa parroquial de Pontedeume baixo a advocación de S. Juan Bautista. Cando morre en 1530 deixa cuantiosos bens á capela e establece os mecanismos para incrementalos. Estipula no seu testamento, ademais, a celebración de dúas misas semanais pagaderas con rendas de terras, establecendo o que se coñece como unha capellanía ou vínculo. Deixa como cumpridores do testamento á súa muller, María Rodríguez, a un primo do mesmo nome e aos rexedores e alcaldes de Pontedeume, quen ao final, mortos os descendentes, quedarían como únicos patróns da capela. A capellanía ou fundación gozaría de tan saneada economía que chegou a prestar diñeiro á vila para a súa reconstrución tras o incendio xeral de 1607.
Engadamos que a fundación se mantén ata 1838, ano no que a corporación municipal acorda a súa supresión, destinando as rendas para custear as escolas, aínda que mantén a celebración da festa de S. Juan Bautista. E que a capela desparece ao reedificarse a igrexa, pero o magnífico retablo barroco, axustado en 1759, aínda se pode contemplar.
Pero o que realmente queriamos contar é que Alonso Noguerido tiña un escravo chamado Jorge. No testamento establece que tiña que servir á súa muller durante dous anos e logo ser liberado, e, se quixese vivir en Pontedeume e casar, debíaselle de entregar unha casa (dá elixir entre dúas), o seu barco con todos os apeiros, diversos bens mobles e varias viñas. Descoñecemos cal foi a decisión de Jorge.
A mentalidade dunha época
O caso de Alonso Noguerido non era excepcional. Dous exemplos. A 400 Km. de Pontedeume, en localidade palentina de Castil de Vela, moi preto da vila valisoletana de Medina de Rioseco, Juan Antolín Castelo, no seu testamento, de cláusulas similares e mentalidade idéntica ao de Noguerido, libra a unha escrava, dotándoa coma se fose unha filla, a condición de que se marchase da localidade; e Pedro Martín Palacios, no seu testamento de 1594, deixa tres mil maravedíes para pagar a multa imposta ao seu sobriño por abusar de “unha negra súa”.
Noguerido, Juan Antolín Castelo e Pedro Marín Palacios son cristián vellos que cren firmemente na vida do máis aló e no Purgatorio, cuxa estancia se podía reducir mediante as boas obras e a oración do vivos. Ademais das misas perpetuas, e de vestir a necesitados, mandan inxentes cantidades de misas: Pedro Martín, 1000; Noguerido, non menos de 700, en Santiago de Pontedeume e freguesías veciñas.
Os mencionados personaxes, casos nada excepcionais na España da Idade Moderna, no fondo sabían que a trampa non valía e que os escravos si eran fillos de Deus. Sabían que a súa entrada no Paraíso perigaba cunha vida compracente coa escravitude e por iso, a piques de render contas co Altísimo, tentaron poñer remedio.
E si, o cristianismo repudiaba a escravitude, pero con moitos anos de trampas no solitario, porque Deus, como dicía S. Agustín, escribía dereito con liñas torcidas. Por certo, esta historia séguese escribindo, porque segue habendo escravitude no mundo en diversas variantes.