No ano 1997 convócase a primeira edición do Premio de Investigación Concello de Pontedeume co fin de impulsar a investigación etnográfica, por entón certamente a cincenta da investigación. Non hai dúbida de que o premio impulsou de forma destacada a investigación sobre a arquitectura popular. Muíños, casas rurais, reloxos de sol e hórreos foron obxecto de estudo en traballos premiados que puxeron en valor elementos significativos da nosa arquitectura popular en aras dun mellor coñecemento e un maior interese pola súa conservación.
A edición deste ano, a XXIII, foi gañada por Juan Coira Pociña, cun traballo sobre a arquitectura tradicional mariñeira, centrando a súa atención especialmente nos corredores e galerías, con notables exemplos na Comarca Eumesa. Juan Coira infórmanos de que as galerías xorden da evolución dos corredores, experimentando un gran impulso coa construción en 1830 da fábrica de cristal de A Coruña, circunstancia que abaratou o devandito material. Porque a galería era unha construción, de cristal e madeira, cara, só ao alcance de economías saneadas.
É así como desde finais do século XVIII incorpórana nas súas casas comerciantes, industriais ou xentes de profesións liberais cun certo poder adquisitivo, o que explicaría a súa implantación nun centro comarcal de servizos como Pontedeume ou nas casas de indianos da comarca. É, sen dúbida, un elemento arquitectónico estético que dá singular personalidade ás fachadas, configurándose como un trazo de identidade da Galicia atlántica, ata o punto de que unha das imaxes máis icónicas de A Coruña é a das galerías da Mariña.
Este elemento arquitectónico ademais de ser estético posúe un sentido funcional: protexer da choiva, atesourar a calor do sol mediante un efecto invernadoiro, ventilación mediante xanelas de guillotina e proporcionar ás casas boas vistas da contorna, o que xustifica a súa instalación nos pisos altos.
Por iso sorprende que non fosen moi do agrado de arquitectos de prestixio como Faustino Domínguez, por considerar que enmascaraban a verdadeira estrutura do edificio; o que non impediu que se seguisen construíndo e evolucionando cos distintos estilos artísticos ata chegar ata os nosos días: é verdadeiramente notable, polo seu respecto á estética tradicional, a construción do edificio da praza Real de Pontedeume, novo café-bar Stollen, propiedade de Toci Lamas, baixo a dirección do arquitecto Jorge Salgado Cortizas.
Un casco antigo singular
O soportal, o corredor e a galería, quizá por esta orde, foron incorporadas ás vivendas eumesas no seu desenvolvemento vertical, nun proceso dinámico, de necesidades funcionais e gustos estéticos. Pero o verdadeiramente relevante é que o trazado do casco antigo de Pontedeume conservouse desde a fundación, resistindo ao incendio xeral de 1607, momento que é aproveitado para incorporar o soportal e mellorar a rede de sumidoiros e o firme das rúas.
Nada quedou intramuros anterior ao incendio. Das cinzas do devandito incendio xurdiron as casas do concello e a Cátedra de Latinidade en 1621, que nun dos seus lados incorpora o soportal, e que hoxe é un dos edificios máis antigos de Pontedeume na súa fábrica externa.
No devandito casco antigo, a praza Real, chamada do Rolo, pola presenza de semellante signo de xurisdición, foi ampliada aproveitando o incendio. No Ano de 1617 “el Procurador General de esta Villa acude ante el Alcalde mayor de ella haciendo relación de que la plaza principal era pequeña y tenía necesidad de ensancharse por hacerse doce mercados y doce ferias en el año, y además todo el mes de diciembre feria franca donde concurrían mercaderes de todo el Reino, Portugal y Castilla, por lo que era necesario una plaza de casa caída, que se quemara en el incendio General de la Villa, que era de Juan López de Ameneiro”.
Outra modificación da primitiva cuadricula, trazada en 1270, foi a praza do Pan, pois nun principio non foi unha praza pública. Espazo arrasado polo incendio xeral da vila, a mediados do século XVII era un solar propiedade de dona Antonia Pita da Veiga, que adquire o concello en 1713, por permuta, para construír un alfolí ou depósito de sal. O devandito alfolí é substituído entre 1849 e 1850 por unha estrutura, chamada praza do Pan, que ocupaba o antigo solar, formada por unha serie de columnas e piares de cachotería sobre os que se asentaba o tellado.
A construción mantense ata 1940, momento en que desaparece e o concello considera ao espazo edificable e suceptible de venda. O solar sae, en efecto, a pública poxa o 22 de xullo cun prezo de 20.000 pesetas, pero o proceso queda paralizado cando un grupo de veciños, encabezados por dona Purificación Vázquez, presentan unha instancia no concello na que, entre outra cousas, comprométense a achegar 25.000 pesetas para que o espazo da praza sexa declarado vía pública.
En acordo do 19 de febreiro de 1941 a corporación deixa sen efecto o acordo anterior e aproba por unanimidade a proposta dos veciños. O noso agradecemento a estes veciño eumeses que hoxe nos permiten gozar, sentados na terraza do café Freixo, a contorna creada en 1984 polo escultor José Díaz Fuentes.