Descoñecemos as razóns polas que Juan José Roberes Rodríguez, cando tiña 19 anos, a pouco de morrer o seu pai e tendo cursando catro anos de carreira eclesiástica, emigra a Cuba, sendo membro dunha familia con recursos económicos. O certo é que en Cuba termina de formarse, chegando a ser cóengo doutoral da catedral da Habana e notario maior do devandito arcebispado. Os pasos cara a esa dignidade, que alcanza en 1911, son coñecidos: terminados os seus estudos no seminario da Habana, pasou a Iucatán (México) onde se ordenou sacerdote en 1896, regresando a Cuba para exercer sucesivamente de tenente cura en Cifuentes e Cárdenas, e cura en Aguacate, Alto Novo, Balondró, Ceiba de Auga e Managua. Persoa culta, políglota, bo orador, poeta e afeccionado á pintura, exerceu durante algún tempo de profesor de Filosofía e Historia, foi presidente do Centro Galego na Habana e da Asociación iniciadora e protectora da Real Academia da Lingua Galega en Cuba, e fundador da Asociación Pontedeume e a súa Comarca.
J. José Roberes naceu en Pontedeume en 1872 e morreu o 20 de febreiro de 1938, tamén en Pontedeume. Non sabemos moito dos seus pais, que tiveron nove fillos e casa na rúa de Santiago, de onde pasan a Porto de Arriba, a unha casiña branca á que dedicou algúns versos, como tamén llos dedicou á súa irmá Carmen. Sabemos que o seu pai, Ramón Roberes, casou coa canaria Francisca Rodríguez Yáñez, e que foi primo de Edmundo Roberes, director de El Eco de Puntedeume. A esta publicación, onde publica a súa primeira poesía, sucedeulle Ecos del Eume, da que Juan José foi correspolsal e encargado de subscricións entre 1911 e 1914. Manuel Carrillo Cortizas, redactor da revista Galicia en Cuba, ao referirse a el nunha foto da asociación “Pontedeume y su Comarca” que manda a Ecos del Eume, dinos comentando dita foto: “veis al astro brillante e inspirado, al escritor castizo, que más de una vez nos deleitó con sus bellas prosas y vibrantes artículos, al pintor excelente; al músico admirable, y por último, al ejemplar y virtuoso sacerdote”.
Conciencia social
Del dise en Ecos do Eume que foi un verdadeiro socialista, o que debemos entender nun sentido cristián e non político. Coñece de primeira man o problema da emigración, fala descarnadamente dos seus mitos e das mentiras que provocan o seu pernicioso efecto chamada, criticando duramente aos pais que permiten a saída das súas fillas, considerando que máis lles valese morrer de fame; e, sobre todo, laméntase da incultura e falta de formación dos emigrados, o que os leva a ser carne de canón. Para tentar evitar este mal impulsa en 1911 a creación da asociación “Pontedeume e a súa Comarca”, que pasa a chamarse ao ano seguinte “Pontedeume y su partido judicial”. Este tipo de asociacións ou “sociedades de instrución” aparecen nun momento de efervescencia do asociacionismo indiano (había 35 en 1912) para crear escolas que mellorasen a instrución dos seus paisanos, das que a Alianza Aresana, a pioneira, foi un bo exemplo. Pero aínda que Juan José non desistía de fundar unha escola agrícola, un museo ou unha biblioteca, a súa idea era moi distinta á das devanditas asociacións: para el non debían de suplantar o papel do Estado, a quen competía a educación dos cidadáns, senón complementar o seu labor, impulsando a creación de escolas nos lugares onde houbese máis de 30 veciños, e unha vez creadas, constituír nelas seccións de formación profesional. E iso cunha visión adiantada do papel da muller, pois estas seccións de ensino práctico deberían estar abertas a ambos os dous sexos.
A asociación xorde con 172 socios fundadores e un entusiasmo desbordante que leva ao concello de Pontedeume a ofrecer a casa-palacio dos Andrade e unha doazón de 1000 pesetas anuais. Pero o entusiasmo arrefríase pronto, seguramente por desavinzas internas. Algúns membros,
cunha postura máis político-social, seguen a opinión de Constantino Horta, quen desconfiaba dos gobernos, ineficaces e antipatrióticos, que non miraban polo ben do pobo, e inclínanse por unha vía aresá, que supoñía simplemente a creación dunha escola, orientada pola asociación, libre das directrices institucionais. Sexa por estas discrepancias ou por certas críticas infundadas, o certo é que Juan José renuncia á presidencia na elección do bienio de 1913 e 1914, aínda que volverá en 1920. Tiña por entón a asociación uns fondos de 5250 pesetas e 80 socios, e, fose pola falta de financiamento ou de espírito asociacionista, o certo é que nunca chegarían a cumprirse os obxectivo fixados nos seus estatutos, converténdose en unha asociación de afirmación da identidade eumesa, de beneficencia e de socorros mutuos.
Juan José poeta
É certo que os seus coetáneos o consideraron un poeta e que en 1912 gaña o premio de poesía convocado pola revista Bohemia cunha composición dedicada á patroa de Cuba, a Virxe da Caridade do Cobre; e é certo que previamente publicara nos xornais de Pontedeume e en outras revistas co pseudónimo de D´Eume; pero non é menos certo que morreu sen publicar ningún libro. E é que, pensamos, foi máis orador que escritor, e imaxinámolo recitando os seus poemas e regalándollos aos seus amigos e coñecidos. El dinos de si mesmo con versos moi afastados da grandilocuencia decimonónica:
¿Quién soy? -Hoja marchita.
¿Quién fui? -Una onda inquieta.
Fui algo que se agita;
ni bardo ni poeta
ni genio creador.
Fui como todo el mundo
un soñador profundo;
y, al fin, triste y rendido,
no soy ni lo que he sido:
un pobre soñador.
Chegou a Pontedeume para morrer traendo na maleta 94 poemas, 24 baixo o título de Rimas. Son poemas que nos falan de amor e de amizade, da condición humana, da morriña da patria perdida e das súas paisaxes, algúns de relixión e de historia, sempre cun sentimento tráxico da vida. Poemas cos que nunca perseguiu a gloria nin deixar na memoria dos homes a súa canción; poemas hoxe en mans de Manuel Otero (marido de Carme María Roberes, a súa sobriña), quen non descansará ata velos editados nun libro, evitando así o esquecemento definitivo.
