A importancia dos mosteiros ao longo da historia foi enorme. Na Idade Media, sen dúbida, tiveron tanta relevancia como hoxe téñena as multinacionais. Centros de espiritualidade, de beneficencia, de asistencia sanitaria, de cultura, de difusión da arte e dos novos adiantos da agricultura, concentraron boa parte da propiedade da terra.
Pouco antes de 1622, o abade de Sta. María de Monfero, Tomás das Penas, chamara a Simón de Mosteiro, arquitecto de moda, para facer a igrexa actual. A antiga, un templo románico non moi distinto á igrexa actual de S. Martiño de Xubia, non tiña graves problemas estruturais: simplemente, quedara anticuada no esplendoroso mundo do Barroco e o mosteiro, nunha carreira que rivalizaba en ostentación co mosteiro de Sobrado, tiña recursos económicos suficientes.
Do outro lado do Eume, Caaveiro vive un momento de esplendor efémero ao redor de 1750, data da construción da súa torre barroca. Tan efémero que unha década despois abandónase e comeza o seu longo e agónica deterioración. En 1890, Pío García Espinosa, un avogado de Pontedeume con afeccións cinexéticas, consegue o uso das instalacións conventuales con título de padroado. Derruba sen miramientos a igrexa prioral e reconstrúe a pequena igrexa de Sta. Isabel, ambas as románicas.
Pero agora a sensibilidade é outra: derrúbanse sen escrúpulos obras de gran valor artístico, pero a valoración do Románico cambiou. Ao reconstruír, imitamos ou diferenciamos o novo? A polémica está servida. O gran historiador Antonio López Ferreiro, asesor de don Pío, é partidario do primeiro e a portada da actual igrexa de Caaveiro imita tan ben á de Sta. María de Doroña que podería despistar a algunha historiador da arte.
Os edificios teñen unha vida máis prolongada que o home, pero, como este, nacen, crecen, sofren enfermidades e morren. O afán de prolongar as súas vidas é unha pretensión relativamente recente, propia de sociedades avanzadas que alcanzaron un alto grao de desenvolvemento. Ao dobrar a metade do século XIX desaparece a impresionante ponte de Pontedeume de 68 arcos góticos. O mesmo sucede en 1905 co arco de Maldonado que daba entrada á vila ou co palacio de Andrade, cuxos últimos restos veñen a baixo en 1936, pese ser declarado monumento histórico artístico en 1924.
Pesaron máis os intereses urbanísticos dun concello con poucos recursos que as queixas dalgún escrupuloso concelleiro ou os tímidos requirimentos administrativos. Pero algo se avanzou. Por entón, en efecto, proliferan as declaracións de monumentos de interese artístico, algúns historiadores como Anxo de Castelo esfórzanse en inventariar e estudar o noso patrimonio artístico, e comeza unha tímida sensibilidade popular sobre o tema: as obras que se acometen en San Miguel de Breamo entre 1920 e 1929 veñen precedidas dunha intensa campaña na prensa con numerosos artigos titulados “Un monumento en perigo”.
A desamortización: unha bomba de destrución artística.
O estado utilizou as leis de desamortización (1835-1837) das terras vinculadas ou de mans mortas dos mosteiros para solucionar o problema do déficit hacendístico; xunto coas leis de exclaustración, sen unha lexislación paralela de protección de patrimonio eficaz, orixinou unha das catástrofes artísticas máis grande de todos os tempos. Moitos mosteiros quedaron como barcos á deriva. As súas bibliotecas foron expoliadas, os seus documentos queimados ou diseminados, do mesmo xeito que os seus retablos, pinturas e alfaias. En moitos non quedaron nin portas nin xanelas nin nada que puidese arder.
Por non quedar, en mosteiros como Sta. María de Matallana (Valladolid) non quedaron nin as pedras, utilizadas na magna obra ilustrada da Canle de Castela. A súa reconversión foi difícil. O convento de agostiños de Pontedeume, antes de ser Casa da Cultura, foi, momentaneamente, cárcere e hospital e logo, casa particular. Montefaro foi escola e cuartel; a Cátedra de Latinidad de Pontedeume, a quen tamén afectou a desamortización por ser obra pía, hoxe Biblioteca municipal, foi escola e cuartel da Garda Civil. Máis difícil tivérono os mosteiros illados, afastados de núcleos de poboación.
O caso de Sta. María de Monfero
Monfero foi un inmenso mosteiro cisterciense cunha desangelada pero impresiónache igrexa e tres claustros. Ao último, o da hospedería, píllalle a Guerra da Independencia en plena renovación e queda sen terminar. O seu abandono e deterioración foi tal que en 1854 o arcebispo de Santiago, escandalizado polo proceso de destrución, dispuxo que os retablos da igrexa monástica distribuísense por algunhas parroquias.
A orde tarda en executarse pola inoperancia do vicario frei Jerónimo Estévez e non afecta o retablo maior, cuxos restos hoxe aínda se amontoan, polvorientos e apolillados, no coro alto. Rodrigo Parto, propietario da fábrica de curtidos “A América” de Pontedeume, salvou a vida nun naufraxio ao invocar á virxe da Cela de Monfero. Agradecido, prometeu entón loitar por ver a Monfero novamente habitado e restaurado. Tentouno con afán pero fracasou. Logo, viñeron reparacións de urxencia para deter a ruína ou plans faraónicos, tipo spa, afastados da sustentabilidade, o sentido común e o digno mantemento da súa fábrica. Cunha demanda, só as fins de semana, de máis de 15.000 vistas anuais, segue á espera dun plan coherente de mantemento.
O caso de Caaveiro
O espírito de San Rosendo debe de roldar polo mosteiro de San Juan de Caaveiro, pois de cada destrución rexurdiu como o ave Fénix. Fundado xa a finais do século IX con molles benedictinos, garántese a súa supervivencia coa importante doazón de S. Rosendo (907-977) e a delimitación do coto por parte de Alfonso VII, converténdose en mosteiro de cóengos regulares na segunda metade do século XI. Supera a crise bajomedieval, cobra novas forzas coas regras do heterodoxo e polémico prior Roia de Dávila. Abandonado na segunda metade do século XVIII, é restaurado por don Pío.
Volto ser abandonado, é adquirido pola Deputación da Coruña baixo o impulso do noso querido Celestino Sardiña; e vive un último e definitivo florecemento, convertido en museo, no seo do parque das Fragas do Eume. O seu indestructibilidad é verdadeiro milagre de San Rosendo en Caaveiro.
Discussion about this post