No campus da Universidade da Coruña en Ferrol, hai unhas semanas, fomos á presentación dun libro de José Pardo, fotógrafo e amigo. É unha reportaxe sobre o proxecto arqueolóxico que o profesor da Facultade de Humanidades Juan Luis Montero Fenellós dirixe dende hai anos en Palestina, preto de Nablús, nun asentamento chamado Tell el-Fara.
A miña axenda cultural nunca estivo saturada, pero aínda así botaba de menos, despois de tantos meses de case incomunicación, volver a algún tipo de xuntanza deste tipo. Foi un gusto acudir a unha sala a que lle falaran a un, como falaron, de viaxes, doutras costumes, de ciencia, de historia e, por riba de todo, de cultura. Porque eu recibín aquelo, sobre todo, como unha celebración da cultura.
José deu a visión da súa experiencia, moi humana. A súa reportaxe é moi próxima, moi centrada nas persoas que alí traballaron. A el, adicado dende hai décadas ao periodismo, o que o atrae son, sobre todo, ás historias. Busca algo que contar e, alí, atopouno. Era fácil: españois, portugueses e palestinos traballando xuntos na procura das nosas pegadas para, dese xeito, coñecer un pouco de nós e achegarse un paso máis ao que somos todos.
E Juan Luís, un murciano afincado en Ferrol, fixo o que lle tocaba facer: unha exposición clara, concisa e sentida do papel do coñecemento, e unha reivindicación da súa importancia. Debullou, nuns minutos, o que nos dá, o que lle debemos, as portas que abre e as pontes que tende. Contou como a cultura era capaz de botar luz sobre unha terra castigada e que sofre. E explicou como mesmo para xente con carencias básicas nas súas vidas, persoas con problemas incomparablemente máis graves cos nosos, tamén a cultura, lonxe de ser un luxo superfluo, é necesaria: para entenderse a si mesmos e aos outros; para loitar contra os prexuízos e, polo tanto, curar os radicalismos que os asolan; e para darlles ás persoas, no medio do pozo de medo e humillación, algo no que crer, unha ilusión, algo que lles devolva a dignidade de sentirse mulleres e homes completos. E explicou que a cultura nos salva e é un dos freos da decadencia. A súa intervención foi emocionante.
E foi triste. Daba pena pensar que esa defensa da ciencia e do pensamento fora necesaria nunha universidade. E, con todo, érao. Non moito antes, naquel mesmo salón de actos, o presidente da Xunta dera unha consigna case oposta: nin unha carreira que non responda ás demandas do mercado laboral.
Cando xa ninguén saiba de bioloxía, porque non ten saídas, non haberá quen analice o pole fosilizado e poida sacar conclusións da flora e do clima de hai milenios. Total, quen come diso. Cando non haxa filólogos e o mundo enteiro chapurree un remedo do inglés e unha variante simplificada do que fora a súa lingua, ninguén poderá descifrar inscricións antigas. Total, que íamos aprender delas. Cando non haxa ceramistas, porque xa temos IKEA, os restos de louza non nos dirán nada. Comerían calquera cousa, tanto ten. Claro que tampouco haberá arqueólogos. Total, do que se trata é de mirar ao futuro. E miraremos ao futuro, sen filósofos, sen historiadores, sen artistas e sen intelectuais que fagan as preguntas pertinentes. E marcharemos, da man da técnica máis eficiente, dereitiños polo rego. Cara a onde, xa se verá.
Vivimos un momento no que hai que xustificar as ciencias e a cultura no seu máis amplo sentido. No que a pregunta á que nos enfrontamos é se neste sistema aínda ten sitio todo o saber, ou moito deixou de valer a pena. E isto xa é o principio da derrota. Porque o que teríamos que facer é coidar ese coñecemento e usalo para cuestionarmos o sistema ese, e, se non nos gusta, cambialo.